🌱 ગુજરાતમાં હાઇડ્રોપોનિક્સથી કેસર ઉગાડવાની નવી ટેકનિક

પરિચય

કેસર (Saffron) દુનિયાની સૌથી મોંઘી મસાલામાંથી એક છે. પરંપરાગત રીતે તેની ખેતી કાશ્મીર, ઈરાન અને સ્પેઇન જેવા વિસ્તારોમાં થાય છે, જ્યાં ઠંડુ અને શુષ્ક હવામાન મળે છે. પરંતુ ગુજરાત જેવા રાજ્યોમાં આ પ્રકારનું વાતાવરણ મળવું મુશ્કેલ છે. આ કારણે ખેડૂતો માટે હાઇડ્રોપોનિક્સ ટેકનિક એક નવો વિકલ્પ બની રહી છે. આ ટેકનિક વડે ઓછી જમીન, ઓછા પાણી અને નિયંત્રિત વાતાવરણમાં કેસર ઉગાડવું શક્ય બને છે.

---

1️⃣ હાઇડ્રોપોનિક્સ સિસ્ટમ

કેસર હાઇડ્રોપોનિક્સમાં મુખ્યત્વે vertical rack system અથવા substrate-based system વધુ ઉપયોગી છે.

• Vertical rack system → ઓછી જગ્યા માં વધુ કૉર્મ ગોઠવવાની સુવિધા.

• NFT (Nutrient Film Technique) → સતત પોષક દ્રાવણનો પ્રવાહ.

• Aeroponics → કૉર્મને પોષક મિસ્ટ વડે ભેજ આપવી.

ગુજરાતમાં નાની જગ્યા માં સ્ટાર્ટઅપ કરવા માટે vertical rack સૌથી સારો વિકલ્પ ગણાય છે.

---

2️⃣ વાતાવરણનું નિયંત્રણ

કેસર માટે યોગ્ય તાપમાન અને ભેજ જરૂરી છે.

• તાપમાન: 15°C – 25°C

• ભેજ: 65% – 75%

• પ્રકાશ: 10–12 કલાક LED grow light દરરોજ.
  ફૂલ આવવા માટે થોડા અઠવાડિયા તાપમાન 10–15°C સુધી ઘટાડવું પડે છે. આ નિયંત્રણ polyhouse અથવા grow room દ્વારા શક્ય બને છે.

---

3️⃣ કૉર્મની પસંદગી

કેસર બીજ વડે નહીં પરંતુ કૉર્મ (ગાંઠ) વડે ઉગાડવામાં આવે છે.

• કૉર્મ વજન: 8–10 ગ્રામ

• Fungicide થી ટ્રીટમેન્ટ કરવી.

• મોટા અને સ્વસ્થ કૉર્મ વધુ ફૂલ આપે છે.
  કૉર્મમાંથી દર વર્ષે નવા કૉર્મ પણ બનતા હોવાથી આગામી સીઝન માટે સીડ મટિરિયલ તૈયાર થઈ જાય છે.

---

4️⃣ વાવણી પ્રક્રિયા

• ટ્રેમાં કોકોપીટ + પરલાઇટ મિશ્રણનો ઉપયોગ.

• કૉર્મને 10–15 સે.મી. અંતરે ગોઠવવા.

• વધુ પાણી ન ભરાય એ માટે સારી ડ્રેનેજ રાખવી.
  હાઇડ્રોપોનિક્સમાં પાણીનો ઉપયોગ પરંપરાગત ખેતી કરતા 70% ઓછો થાય છે.

---

5️⃣ પોષક દ્રાવણ

પોષક દ્રાવણમાં તમામ જરૂરી તત્વો હોવા જોઈએ.

• EC: 1.0 – 1.5 mS/cm

• pH: 6.0 – 6.5

• મુખ્ય ખાતર: NPK 19:19:19, કેલ્શિયમ નાઇટ્રેટ, મેગ્નેશિયમ સલ્ફેટ

• માઇક્રો ન્યુટ્રિઅન્ટ: આયર્ન, ઝિંક, બોરોન વગેરે.

---

6️⃣ ફૂલ આવવું અને કાપણી

વાવણી પછી લગભગ 10–12 અઠવાડિયામાં ફૂલ આવવા લાગે છે.

• સવારના સમયે ફૂલ તોડવા.

• ફૂલમાંથી ત્રણ લાલ સ્ટિગ્મા અલગ કરવી.
  આ જ સ્ટિગ્મા “કેસર” તરીકે વેચાય છે.

---

7️⃣ પ્રોસેસિંગ અને સ્ટોરેજ

• સ્ટિગ્મા ને 40–50°C તાપમાન પર સૂકવવા.

• હવાબંધ કાચની બોટલમાં સ્ટોર કરવાથી ગુણવત્તા લાંબા સમય સુધી જળવાય છે.

• યોગ્ય રીતે સ્ટોર કરેલું કેસર 2–3 વર્ષ સુધી ગુણવત્તા જાળવી શકે છે.

---

8️⃣ ઉત્પાદન અને નફો

હાઇડ્રોપોનિક્સમાં જગ્યા પ્રમાણે વધુ કૉર્મ વાવી શકાય છે.

• 1 મી² જગ્યા માં 150–200 કૉર્મ વાવી શકાય છે.

• બજારમાં શુદ્ધ કેસરનો ભાવ ₹2 – 3 લાખ પ્રતિ કિલો સુધી મળે છે.
  આ કારણે નાની જગ્યા માં પણ નફાકારક ખેતી શક્ય બને છે.

---

9️⃣ ફાયદા

✅ ઓછી જમીનમાં વધારે ઉત્પાદન
✅ હવામાન પર ઓછી નિર્ભરતા
✅ ઓછા પાણીમાં ખેતી શક્ય
✅ વર્ષભર ઉત્પાદનની સંભાવના

---

નિષ્કર્ષ

ગુજરાતમાં હાઇડ્રોપોનિક્સથી કેસરની ખેતી એક નવી ક્રાંતિરૂપ તક બની શકે છે. ટેકનિકલ જ્ઞાન, યોગ્ય કૉર્મ અને નિયંત્રિત વાતાવરણથી ખેડૂત ઓછી જગ્યા માં પણ નફાકારક ખેતી કરી શકે છે. ભવિષ્યમાં ગુજરાતના યુવા ખેડૂત માટે આ એક ઉત્તમ સ્ટાર્ટઅપ આઈડિયા બની શકે છે.